vasael.ir

به گزارش خبرنگار وسائل، حجت الاسلام والمسلمین محمدجواد ارسطا در جلسه نهم درس خارج فقه سیاسی که مهرماه 98 در مسجد امام سجاد(ع) پردیسان برگزار شد، با اشاره آيه 104 سوره آل عمران گفت: احتمال دارد بگوئیم که امر به معروف بر نهی از منکر مقدم است و مراد از تقدم، بسط معروف در جامعه است یعنی تا زمانی که در جامعه معروف ها گسترش نیافته باشد نوبت به آن نخواهد رسید که در صورت ارتکاب منکر، نهی از منکر کنیم.

وي در پايان با اشاره به آياتی از سوره آل عمران و سوره عصر بيان كرد: ما در مقام امر به معروف و نهی از منکر، دو مرتبه داریم: 1. مرتبه فردی؛ 2. مرتبه جمعی (اجتماعی)، یعنی عده ای ناظر باشند که در عربی به لفظ مراقبت یاد شده است. همه معروفات در جامعه ما نمی توانیم به واسطه ناظرین، بسط دهیم. لذا به هر دو مرتبه برای بسط معروف و قلع منکر نیاز به هر دو گروه داریم و این واجب بر همه مسلمانان واجب عینی است.

خلاصه جلسه گذشته

حجت الاسلام والمسلمین ارسطا در جلسه گذشته با اشاره به آيه 104 سوره بقره گفت: برخی از فقها دعوت به خیر را همان امر به معروف و نهی از منکر است كه بر اين اساس هیچ گونه اشکالی در واجب دانستن دعوت به خیر پدید نمی آید اما برخی كه دعوت به خیر را غیر از امر به معروف بوده و مقدمه آن است با اين اشكال مواجه می شوند كه دعوت به امر خیری که مستجب است به طریق اولی مستحب خواهد بود چگونه واجب باشد؟

وی در پاسخ به اين اشكال گفت: ما یک سلسله واجباتی داریم که اجتماعی است نه فردی؛ یعنی انحلالی به تمام مکلفین نیست. یعنی جامعه اسلامی را در نظر بگیرید که واجبات را انجام و محرمات را ترک می کنند، اما مستحبات را رعایت نمی کنند، واجبات مالی را می دهد اما همسایه امروز ندارد، او می گوید ترک مستحب حرام نیست و... ترک این مستحبات، در جامعه زیاد شود، به نقطه ای می رسد که قطعا شارع راضی نیست و این از ارتکاز قطعی متشرعه فهمیده می شود. جامعه بدون همه مستحبات و انجام مکروهات، جامعه است که مورد رضایت شارع نیست.

اهم مطالب مطرح شده در این جلسه را در ادامه می‌خوانید:

بسم الله الرحمن الرحیم

بحثمان پیرامون آیه وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَى اَلْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ اَلْمُنْکَرِ وَ أُولئِکَ هُمُ اَلْمُفْلِحُونَ ﴿آل عمران، 104 ﴾ بود. نكات بعدی كه در خصوص اين آيه مطرح است اين است كه احتمال دارد بگوئیم که امر به معروف بر نهی از منکر مقدم است. حال اگر کسی بگوید بستگی به موضوع دارد لذا این احتمال معنا ندارد. در پاسخ گفته می شود: مراد از تقدم، بسط معروف در جامعه است. یعنی تا زمانی که در جامعه معروف ها گسترش نیافته باشد نوبت به آن نخواهد رسید که در صورت ارتکاب منکر، نهی از منکر کنیم.

این کلام با دو اشکال مواجهه است:

واو الزاما دال بر ترتب نمی کند یعنی از واژه فاء استفاده نشده است بلکه فرموده است یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر این اشکال در صورتی پاسخ دارد که ما نظایر در قرآن پیدا کنیم که خداوند وقتی تعبیری را بر تعبیر دیگر مقدم ذکر می کند نظر به تقدم آن است؛ یعنی شیوه خداوند در بیان آیات الهی در شیوه ای که انسان ها دارند متفاوت است. در این تقدیمی که خداوند به کار برده است، نکته ای نهفته است. در همه آیات قرآن هر جا امر به معروف و نهی از منکر به کار رفته است، امر به معروف مقدم شده است.

مثال:

تقدم تزکیه بر تعلیم در قرآن

البته تمام تزکیه بر تمام تعلیم مقدم نیست.

«رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ ۚ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ﴿البقرة، 129 ﴾ پروردگارا! در میان آنان پیامبری از خودشان برانگیز، که آیات تو را بر آنان بخواند، و آنان را کتاب و حکمت بیاموزد، و ]از آلودگی های ظاهری و باطنی[ پاکشان کند؛ زیرا تو توانای شکست ناپذیر و حکیمی.»

«هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ ﴿الجمعة، 2 ﴾ اوست که در میان مردم بی سواد، پیامبری از خودشان برانگیخت تا آیات او را بر آنان بخواند و آنان را ]از آلودگی های فکری و روحی[ پاکشان کند و به آنان کتاب و حکمت بیاموزد، و آنان به یقین پیش از این در گمراهی آشکاری بودند.» مورد تقدم تزکیه بر نفس مانند کسانی است که اصلا نمی خواهد گوش دهد و متکلم را دروغگو می پندارد. مانند مشرکین در ابتدای اسلام پنبه در گوش می کردند و راه برای نفوذ نبود در جریان عکرمه این پرده برداشته شد و حضرت دعوت را بیان کردند.

خداوند صفات متعددی دارد و تنها در جوشن کبیر 1001 صفات دارد اما در قرآن بیشتر به صفت رحمان و رحیم غیر از سوره توبه، توصیف شده است. بنابراین نکته ای دارد که خداوند این صفات را در قرآن مقدم کرده است و این دارای نکته است در ما نحن فیه هم همینگونه است. نتیجه پذیرش این احتمال این است که:

ابتدا باید یک جامعه دینی که حداقل های چنین جامعه ای را دارد تشکیل بشود تا پس از آن نوبت به نهی از منکر در اشکال بسیار قوی آن مانند اجرای حدود برسد. مثلا در جامعه دیندار مردم به داد همدیگر برسند و غالب کارها مترتب ثواب باشند و غالبا در حال انجام واجبات و ترک محرمات باشند بنابراین بعد از تشکیل چنین جامعه ای به دنبال نهی از منکر و اجرای حدود باشیم.

اما آیات و روایات در باب اجرای حدود اطلاق دارد و اختصاص به زمانی دون زمان ندارد؛ یعنی اجرای حد مختص به زمان تشکیل چنین جامعه نیست. پس نکته بیان شده با اطلاق منابع دینی سازگار نیست. اما برخی مانند مرحوم سید محمد شیرازی در کتاب الفقه ) 150 جلد دوره کامل فقه(  چنین نظریه دارد که بعد از چنین جامعه محقق می شود.

استدلال ایشان به آیه 56 اعراف است.« وَلَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا وَادْعُوهُ خَوْفًا وَطَمَعًا إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِيبٌ مِنَ الْمُحْسِنِينَ ﴿الاعراف، 56 ﴾ و در زمین پس از اصلاح آن ]به وسیله رسالت پیامبران[ فساد مکنید، و خدا را از روی بیم و امید بخوانید، که یقین ا رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است.» یعنی بعد از اصلاح در جامعه فساد نکنید. یدیده الاعتبار ، این نظر را اعتبار تایید می کند. الاعتبار یوافق ذلک؛ مراد از اعتبار موافقت با فهم عقلایی و واقعیت خارجی است.

بنابراین استفاده ما از آیه:

1. وجوب دعوت به خیر

2. وجوب به امر به معروف و نهی از منکر

و بین این دو وجوب فرق است.

البته در نحوه نوع وجوب آن، کفایی یا عینی اختلاف نظر است که باید بحث شود.

تعارض ظاهری این آیه با دو آیه دیگر «وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَيُطِيعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ ۚ أُولَٰئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ ﴿التوبة، 71 ﴾ مردان و زنان با ایمان دوست و یار یکدیگرند؛ همواره به کارهای نیک و شایسته فرمان می دهند و از کارهای زشت و ناپسند بازمی دارند، و نماز را برپا می کنند، و زکات می پردازند، و از خدا و پیامبرش اطاعت می نمایند؛ یقین ا خدا آنان را مورد رحمت قرار می دهد؛ زیرا خدا توانای شکست ناپذیر و حکیم است.» در این آیه سخن از امت و گروهی از مسلمانان نیست.

آیه دوم

«كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ ۗ وَلَوْ آمَنَ أَهْلُ الْكِتَابِ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ ۚ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَأَكْثَرُهُمُ الْفَاسِقُونَ﴿ا ل عمران، 110 ﴾ شما بهترین امتی هستید که ]برای اصلاح جوامع انسانی[ پدیدار شده اید، به کار شایسته و پسندیده فرمان می دهید و از کار ناپسند و زشت بازمی دارید، و ]از روی تحقیق، معرفت، صدق و اخلاص[ به خدا ایمان می آورید. و اگر اهل کتاب ایمان می آوردند قطع ا برای آنان بهتر بود؛ برخی از آنان مؤمن ]به قرآن و پیامبرند[ و بیشترشان فاسقند.» یعنی تمام شما مسلمانان اهل امر به معروف ونهی از منکر هستید.

«إِنَّ الْإِنْسَانَ لَفِي خُسْرٍ﴿العصر، 2 ﴾ إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ ﴿العصر، 3 ﴾ ]که[ بی تردید انسان در زیان کاری بزرگی است؛مگر کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند و یکدیگر را به حق توصیه نموده و به شکیبایی سفارش کرده اند.»

علامه طبرسی گفته است این آیه اشاره به امر به معروف و نهی از منکر دارد که اختصاص به گروهی از مومنین ندارد بلکه همه باید اینگونه باشند. «و فی وجوب التواصی بالحق و الصبر إشارة إلى الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر... طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 10 ،ص 815 .»

آیه 104 سوره آل عمران دال بر کفایی بودن است اما سه آیه ای که گفته شد دال بر عینیت است که بعدا بحث خواهد شد. اما مطلب ما چیزی دیگری است، این آیات مربوط به مراتب امر به معروف و نهی ازمنکر است. یعنی ما در مقام امر به معروف و نهی از منکر، دو مرتبه داریم:

1. مرتبه فردی

2. مرتبه جمعی (اجتماعی)

یعنی عده ای ناظر باشند که در عربی به لفظ مراقبت یاد شده است. همه معروفات در جامعه ما نمی توانیم به واسطه ناظرین، بسط دهیم. لذا به هر دو مرتبه برای بسط معروف و قلع منکر نیاز به هر دو گروه داریم و این واجب بر همه مسلمانان واجب عینی است./906/229/ح